TỪ BÁC SĨ YERSIN ĐẾN CORONA VŨ HÁN

Trần Thị Vĩnh-Tường

Tháng 3/2020, thế giới đang hỗn loạn trước dịch bệnh coronaVũ-Hán, nên cùng nhau nhớ bác sĩ Alexandre Yersin từ giã cõi đời 77 năm trước cũng tháng Ba năm 1943. 80 năm trên cõi thế, Yersin cứu nhân loại khỏi dịch hạch, sốt rét, và có thể góp phần chữa dịch coronaVũ-Hán, theo loan báo của Tổng Thống Trump chiều nay 19/3/2020.
NGƯỜI CỦA BỐN PHƯƠNG Alexandre Emile Jean Yersin sinh ngày 22/9/1863 ở Thụy Sĩ, làng La Vaux bên hồ Leman xinh đẹp trong một gia đình gốc Pháp. Cha, Jean Alexandre Marc Yersin, tử thương 3 tuần trước khi Yersin ra đời. Mẹ, Fanny Yersin ở vậy nuôi 3 con Emilie, Frank và Alexandre.
Yersin học y khoa ở Lausanne (Thụy Sĩ), Marburg (Đức) và Paris (Pháp). Để được làm việc tại viện Pasteur Paris, Yersin gia nhập quốc tịch Pháp.

 

Căn nhà nơi Yersin sinh ra. Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

Những năm 1890, nước Pháp thời "Hoàng Kim-Belle Epoque" trong kiến trúc, hội họa, viễn du... kích thích tuổi trẻ châu Âu khám phá mọi lãnh vực. Bác sĩ Louis Pasteur, tiên phong làm cuộc cách mạng vĩ đại trong ngành vi trùng học, rất chú ý tới tài năng trẻ Yersin. Sau 2 năm làm việc tại viện Pasteur, Yersin đầu quân với công ty Messageries Maritimes làm bác sĩ trên tàu để được phiêu lưu.

YERSIN PHIÊU LƯU 50 NĂM Ở VIỆT NAM
Tháng 9/1890 tàu Oxus rời cảng Marseilles, cặp bến Saigon ngày 15/10/1890. Bác sĩ Yersin 27 tuổi nhảy lên bờ đối diện miền đất mới đầy mời gọi và thử thách: nông học, vi trùng học, thiên văn học.

 

Tàu Oxus cặp bến Saigon 1882 - Ảnh : Tim Doling 2014

Năm 1891, hết hợp đồng với Messageries Maritimes, Yersin chọn ở lại Việt Nam. Đời sau biết về công việc Yersin qua 1000 bức thư đều đặn mỗi tuần gửi Mẹ. Khi Mẹ mất năm 1905 Yersin viết cho chị, có thơ dài tới 10 trang, được giữ nguyên vẹn.

 

Yersin 30 tuổi, nhiếp ảnh gia Pierre Petit chụp năm 1893
Institut Pasteur - Musée Pasteur

Yersin yêu núi non sông nước Việt Nam như La Vaux quê mẹ. Năm 1892-1894, Yersin thám hiểm cao nguyên Lang-Bian nơi về sau ông khai sinh thành phố Đà Lạt xinh đẹp. Yersin một mình len lỏi làng mạc xa xôi chữa bệnh miễn phí như tiếng gọi thiêng liêng tựa tu sĩ cống hiến cho đời. Ông viết cho chị "Em chụp ảnh mấy người Sedang nè. Họ vạm vỡ vẻ mặt cương quyết kiêu ngạo, tóc xõa trước trán đằng sau cài lược sừng trâu, quấn vải đỏ trang điểm hạt thủy tinh dây da...”

 

Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

 

Ảnh Xuan Nhu Tran

YERSIN ĐỂ LẠI NHỮNG GÌ?
Yersin yêu cây cỏ, 1899 Yersinmang cây cao su từ Brazil, cây cà phê từ Liberia về trồng đầu tiên tại Việt Nam. Ông tìm ra thuốc chữa bệnh cho trâu bò gà vịt và cả cá. Thơ ngày 3/4/1892 cho chị "Ở đây không nhiều loại hoa như châu Âu nhưng Lan đẹp lắm. Em đã sưu tập một số Lan rừng hình dạng kỳ lạ, màu sắc tuyệt vời...”

 

Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

Năm 1915 bệnh sốt rét tung hoành, Đông Dương thiếu thuốc quinine nên Yersin quyết định phải tự cung cấp từ cây Cinchona. Tìm được giống và đất thích hợp không phải đầu hôm sớm mai nhưng Yersin đã thành công mang hạt giống Cinchona từ Java. Trong cuốn "Yersin un pasteurien en Indochine", hai tác giả Henri H. Mollaret và Jacqueline Brossollet viết "1915 Ouvre une nouvelle station agricole au Hòn Bà. Premiers essais d'acclimatation des Cinchonas pour produire la quinine nécessaire à l'Indochine -Năm 1915, Yersin lập trại mới ở Hòn Bà, lần đầu trồng thử cây Cinchonas làm thuốc trị sốt rét Đông Dương đang cần".

  

 

Hòn Bà, nơi Yersin trồng Cinchona

Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

Quả thật, thuốc quinine cứu Đông Dương khỏi sốt rét thời Thế Chiến II 1939-1945. Chuyện kể gia đình chạy tản cư 1946, ngoài Bắc có được 1 viên kí-ninh trị "sốt rét ngã nước" là quí lắm, "bệnh gì cũng khỏi".

DỊCH HẠCH 1894 Ở QUẢNG ĐÔNG
Năm 1855, bệnh dịch tàn phá thế giới, Ấn Độ chết 10 triệu và Trung quốc chết 2 triệu người. Năm 1894 dịch quay lại Quảng Đông trong 2 tháng giết 100.000 người. 15/6/1894, theo đề nghị của Calmette, Yersin đi Hongkong nghiên cứu nhưng không được người Anh cho sử dụng bệnh viện Superintendents House and Government Civil Hospital. Ông mang theo hai người phụ giúp, một người ẵm hết tiền của Yersin ... rồi trốn mất.

 

Yersin và Calmette

Tác phẩm điêu khắc gia M. Nguyen, Saigon 1963, kỷ niệm Yersin mất 20 năm

Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

Với sự giúp đỡ của một tu sĩ người Ý, Yersin dựng túp lều tranh cạnh bệnh viện, dụng cụ duy nhất là một kính hiển vi và đồ khử trùng. Để thí nghiệm, Yersin lượm chuột chết ngoài đường và... hối lộ nhân viên nhà xác để có vài cục hạch trên tử thi. Sau 5 ngày làm việc, ngày 23/6/1894 Yersin tìm ra vi khuẩn bệnh dịch hạch từ chuột lây qua người do bọ chét, vi khuẩn được đặt tên Yersin Pestis, từ đó với liều chích ngừa nhân loại đã thoát dịch hạch kinh hoàng.  

 

Căn lều nhỏ ở Hongkong-

Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

Năm 1891 Calmette lập viện Pasteur ở Saigon. Năm 1895 Yersin lập viện Pasteur ở Nha Trang. Năm 1902, Yersin lập trường y khoa Hà Nội. Ngày nay, thế giới có 100 Viện Pasteur, riêng Việt Nam có tới ba viện ở Saigon, Hà Nội và Nha Trang.
Việt Nam có nhiều tượng đài, tên đường, trường học... mang tên ba bác sĩ: Louis Pasteur, Albert Calmette và Alexandre Yersin. Học trò Đà Lạt được học ngôi trường Yersin đẹp nhất Đông Dương, kiến trúc sư Paul Moncet vẽ kiểu và coi sóc xây cất năm 1927, gạch ngói đỏ nhập từ châu Âu.Hiện bản vẽ gốc của chính quyền Pháp về kỹ thuật kiến trúc của trường lưu trữ tại “Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV”, hồ sơ số 4295 RSA/HC, 4296 RSA/HC, 429 RSA/HC.
  

Lycée Yersin, Ảnh Peter Dung Nguyen 2020

YERSIN TRỞ LẠI?
Hôm 19/3/2020, Tổng Thống Donald Trump họp báo, loan báo cơ quan FDA Mỹ đã chấp thuận cho THỬ "chloroquine và hydroxychloroquine-thuốc trị sốt rét và phong thấp" để chữa trị dịch bệnh do virusVũ-Hán. Dr. Stephen Hahn tiếp lời tổng thống "Có thể chúng ta đã dùng đúng thuốc, nhưng cần xem xét kỹ liều lượng...”
Nếu đúng là chất quinine có thể chữa virusVũ-Hán thì thế giới lại lần nữa nghiêng mình trước Yersin.

 

Viện Pasteur cho dân hay muỗi anophèle chích truyền sốt rét nhưng có Quinine

Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

SANH NƠI KIA TỬ NƠI NÀY
Cộng tác viên cuối cùng của Louis Pasteur ngủ yên giấc cuối lúc 1 giờ sáng ngày 1 tháng 3 năm 1943. Tại Nha Trang, căn nhà trên ngọn đồi nhỏ trồng cao su, Yersin sống quạnh quẽ ra đi một mình. Theo di chúc, ông được chôn nằm sấp đầu hướng ra biển. Bạn bè của Yersin là ve sầu chim chóc lao xao trong không gian thanh tịnh. Dân cư Suối Dầu, Nha Trang vinh dự thay mặt thế giới tôn kính mộ phần hương khói quanh năm cảm tạ người khiêm nhường ấy.

 

Mộ Yersin, Suối Dầu

Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

TÀN HÉO CŨNG ĐẸP CHỨ SAO!

 

Chữ viết tay Yersin - Ảnh: giáo sư Jacques-Henri Penseyres, 2017

Thiên tài và tấm lòng nhân ái khiến cuộc đời của Yersin như bài hát trong phim Le Papillon 2003

"Enfin… Pourquoi les jolies fleurs se fanent?
Parce que ça fait partie du charme
Rồi ra…Tại sao hoa xinh rồi cũng tàn héo?
Ô kìa! Bởi vì tàn héo cũng đẹp chứ sao

Đối diện với coronaVũ-Hán 2019, nhiêu người trong chúng ta có được một giọt mong manh như tấm lòng Yersin bao la ấy? Yersin đang ở trên cao nhìn xuống mỉm cười.
Tham khảo
http://www.historicvietnam.com/arthur-delteil-in-1882-part-1/
https://www.medicographia.com/2015/06/a-touch-of-france-and-vietnam
https://web.archive.org/web/20050127011915/http://www.pasteur.fr/infosci/archives/yer0.html
https://web.archive.org/web/20050413083336/http://www.nimr.mrc.ac.uk/millhillessays/2003/yersin/
https://www.unine.ch/files/live/sites/u3a/files/shared/documents/Archives/PENSEYRES-Alexandre%20Yersi-1.pdf