'ĐI KINH TẾ MỚI' SAU NGÀY 'GIẢI PHÓNG': KHAI HOANG HAY LƯU ĐÀI?

 NGUYỄN HẠNH

Nguồn ảnh: AFP, Getty Images. Đồ họa: Thanh Tng /Luật Khoa.

Sau 1975, vô số người miền Nam đã bị bắt đi lao động tập thể và đến các khu kinh tế mới (mà ngày nay người dân quen gọi là “đi kinh tế mới”). Lao động ra sao, trong bao lâu, đến khu kinh tế mới nào, v.v. tùy vào địa vị của họ và gia đình trước năm 1975. Năm 1979, một thuyền nhân tên Lâm Phát Sang cho biết chính quyền đã bắt anh đi lao động trong 30 ngày vì từng là phiên dịch viên cho quân đội Mỹ. [1]

Anh trốn thoát sau chín ngày lao động vì lo sợ bị chết đói. Anh kể rằng mỗi ngày, tám tiếng đồng hồ, anh trồng khoai lang và lúa nhưng chỉ được cho ăn một tô cháo.

Năm 1980, một thuyền nhân khác tên Nguyễn Văn Bắc nói ông từng bị đưa đến một khu kinh tế mới đang được xây dựng, cách Nha Trang khoảng 30km về phía Đông. [2]

“Chúng tôi không được cấp nước uống hay dụng cụ làm nông tử tế nào. Trồng trọt trên đất hoang là rất cực,” ông Bắc nói với phóng viên AFP.

Vào lúc này, chính quyền nói rằng sẽ cấp cho người dân sáu tháng lương thực khi đến các khu kinh tế mới, nhưng ông Bắc chỉ nhận được hai tháng.

Năm 1977, một nhà báo người Anh cho biết đã bắt gặp các nhóm trẻ em từ 12 đến 13 tuổi đi đào kênh. [3] Một người làm phiên dịch cho báo chí quốc tế nói rằng, vào chủ nhật, hai người em của cô là sinh viên phải đi đào kênh cả ngày. [4]

Một thuyền nhân có cha từng là quân nhân Việt Nam Cộng hòa kể rằng vào năm 1986 sau khi anh tốt nghiệp trung học phổ thông, chính quyền đã cho anh hai lựa chọn “nghĩa vụ lao động” – tức là lao động 1,5 năm với điều kiện gia đình tự túc đồ ăn, hoặc 3 năm và được nhà nước cung cấp đồ ăn.

Sau năm 1975, vô số người dân miền Nam đã bị bắt đi lao động tập thể và đi đến các khu kinh tế mới. Lao động ra sao, trong bao lâu, đến vùng kinh tế mới nào, v.v. tùy vào địa vị của họ và người thân trước năm 1975.

Trong khi đó, chính quyền cho rằng việc lao động tập thể hay di cư đến các khu kinh tế mới là để phân bố lại lực lượng lao động và khai hoang.

Đến năm 1979, việc vận hành các khu kinh tế mới được cho là không hiệu quả. [5]

Tuy nhiên, chính quyền vẫn tiếp tục mở rộng các khu kinh tế mới, cưỡng bức người dân không biết làm nông phải trồng trọt trên những mảnh đất cằn cỗi.

Các tỉnh có khu kinh tế mới vào năm 1978 được tô đậm trong bản đồ. Nguồn ảnh: CIA.

Để không phải di cư đến những khu vực bỏ hoang này, người dân chỉ còn cách vượt biên, rất nhiều người trong số này đã chết mất xác ở Biển Đông.

Lao động tập thể và các khu kinh tế mới bắt đầu từ khi nào? Vì sao hình thức này lại trở thành nỗi kinh hoàng đối với người dân sau năm 1975?

“Cải tạo con người”

Chưa đầy một năm sau khi chế độ Sài Gòn sụp đổ, đời sống người dân miền Nam nhìn chung chưa có biến động gì quá lớn.

Tuy nhiên, số người thất nghiệp ngày càng gia tăng.

Đầu năm 1976, đã có ba triệu người thất nghiệp ở miền Nam, tương đương 1/3 lực lượng lao động. [6]

Người dân làm lao động nặng trong một khu kinh tế mới. Ảnh: Jean-Claude LABBE/Gamma-Rapho/Getty Images.

Để giảm áp lực dân số cho Sài Gòn, có khoảng 210.000 người đã bị đưa đến các khu lao động như ở Long Khánh, Bình Dương, Bến Tre, v.v. [7]

Vào tháng 3/1976, bà Nguyễn Thị Bình, lãnh đạo Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, cho biết miền Nam muốn Mỹ và quốc tế tiếp tục viện trợ để cứu lấy nền kinh tế. [8] Chính quyền miền Nam lúc này xác định kinh tế miền Nam sẽ có hơi hướng tư nhân hơn miền Bắc. [9]

Miền Nam sẽ cho phép kinh tế tư nhân và kinh tế cá thể hoạt động. Bà Nguyễn Thị Bình khẳng định các “nhà tư sản dân tộc”, “chủ sở hữu nước ngoài” vẫn sẽ tiếp tục sản xuất hàng hóa. [10] Nông dân sẽ được giữ lại đất đai, nhưng nhà nước sẽ độc quyền thu mua lúa gạo. [11] Kinh tế tập thể sẽ được đưa vào lĩnh vực nông nghiệp và công nghiệp, nhưng cho phép người dân lựa chọn tham gia.

Tuy nhiên, kế hoạch này chưa bao giờ thành hiện thực.

Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam bị giải tán vào tháng 7/1976 sau khi Quốc hội thống nhất giữa hai miền được bầu ra.

Quốc hội đã quyết định miền Nam sẽ phải “tiến hành cải tạo xã hội chủ nghĩa và xây dựng chủ nghĩa xã hội”. [12]

“Cải tạo con người” là một trong những bước đầu tiên của cải tạo xã hội chủ nghĩa.

Từ năm 1976, chính quyền bắt đầu bắt giữ, giam giữ vô thời hạn hàng loạt công chức, quân nhân của chế độ Việt Nam Cộng hòa. Ước tính có khoảng 50.000 người đã bị đưa đi lao động khổ sai. [13]

Người dân làm lao động nặng trong một khu kinh tế mới. Ảnh: Jean-Claude LABBE/Gamma-Rapho /Getty Images.

Vào tháng 2/1977, Hội đồng Chính phủ khởi động chương trình kinh tế mới, thành lập các nông trường quốc doanh và các hợp tác xã, tập thể sản xuất. [14]

Theo đó, “nông nghiệp là mặt trận số một, thủy lợi là biện pháp then chốt, khai hoang, xây dựng vùng kinh tế mới là một mũi nhọn của nông nghiệp”.

Một bài báo vào tháng 4/1977 cho biết, nhằm đẩy người dân đến các khu kinh tế mới, chính quyền đã cắt khẩu phần gạo của những người không có giấy chứng nhận việc làm. [15] [16]

Chính quyền đặt mục tiêu giảm bốn triệu dân tại Sài Gòn xuống còn 1,5 triệu người. [17] Đến lúc này, có khoảng 400.000 người dân miền Nam đến các khu kinh tế mới. [18]

Khai hoang hay lưu đày

Chính quyền cho rằng việc lao động tập thể và di dân đến các khu kinh tế mới là nhằm mục đích khai hoang và phân bố lại lực lượng lao động.

Tờ Washington Post dẫn lời “Mai Lương”, phó giám đốc Vụ Hợp tác Quốc tế của Bộ Nông Nghiệp, nói rằng từ năm 1976, chính quyền đã bắt đầu kế hoạch di dời 1,8 triệu dân không có việc làm đến các nơi chưa có dân cư nhằm mục đích khai hoang. [19]

Đến năm 1979, đã có khoảng 600.000 ha đất được khai hoang, ước tính khoảng hơn một nửa diện tích này nằm ở Tây Nguyên và các tỉnh miền Nam.

Việc khai hoang nhằm mục đích tăng sản lượng nông nghiệp, đối phó với tình trạng thiếu hụt lương thực.

Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Hoàng Bích Sơn cho rằng các khu kinh tế mới nhằm mục đích phân bố lại lực lượng lao độ, đưa nông dân trở lại nông thôn. [20]

Tuy nhiên, vào lúc này, Mỹ và Liên Hiệp Quốc nhấn mạnh rằng rất nhiều thuyền nhân (trong đó có những quân nhân của chế độ cũ và người Hoa) cho biết họ phải rời bỏ đất nước vì sợ bị đưa đến các khu kinh tế mới. [21]

Một cựu quân nhân cho biết chính quyền thả ông ra khỏi trại cải tạo sau bốn năm giam giữ với điều kiện là phải sống ở khu kinh tế mới. [22]

Một khu kinh tế mới gần Sài Gòn có tên Lê Minh Xuân được thiết kế cho 10.000 người đến sinh sống, nhằm cải tạo 6.500 ha đất mặn và đất phèn. [23]

Mỗi gia đình được cấp lương thực sáu tháng đầu tiên, được trợ cấp 45 đồng/tháng (tương đương 9 USD) và được cấp đất để tự trồng trọt, chủ yếu là trồng thơm.

Một bài báo đăng vào năm 1977 cho biết đất đai tại hầu hết các khu kinh tế mới thường cằn cỗi, không được tưới tiêu, không phù hợp để làm nông. [24]

Điều kiện sống của cư dân rất khó khăn khi không có thuốc men, xà phòng, rất khó tìm được các nhu yếu phẩm thiết yếu.

Cán bộ quản lý được cho là ăn chặn tiền xây dựng, bảo trì mà nhà nước cấp cho các khu kinh tế mới.

Ngày càng có nhiều tin đồn về việc có người chết vì lao động kiệt sức tại các khu kinh tế mới. [25]

Một thuyền nhân cho biết chính quyền tại Cần Thơ đã bắt giữ toàn bộ công nhân, quản đốc và chủ nhà máy. [26]

Các công nhân sau đó đã được thả ra, nhưng các quản đốc và các chủ nhà máy đã bị đưa đến các khu lao động.

Do điều kiện sống khó khăn, người dân thành thị không quen với việc làm nông, nhiều gia đình đã trốn khỏi các khu kinh tế mới.Tuy nhiên, từ năm 1979, việc di cư đến các khu kinh tế mới không còn là một lựa chọn. (còn tiếp)